Εθνική Ασφάλεια και Περιορισμοί στη Διάθεση Δεδομένων

Η αρχή της ανοικτότητας έχει ως στόχο τη διαφάνεια, τη λογοδοσία και την καινοτομία. Ωστόσο, ακόμη και οι πιο προοδευτικές πολιτικές ανοικτών δεδομένων αναγνωρίζουν ότι η εθνική ασφάλεια αποτελεί έναν από τους πλέον θεμιτούς και αδιαπραγμάτευτους περιορισμούς. Η δημοσίευση δεδομένων που σχετίζονται με την άμυνα, τις κρίσιμες υποδομές ή την εθνική ασφάλεια μπορεί να έχει συνέπειες δυσανάλογα σοβαρές σε σχέση με τα οφέλη της ανοικτότητας.

1. Νομικό πλαίσιο στην Ελλάδα και την ΕΕ

Στην Ελλάδα, η εθνική ασφάλεια αναγνωρίζεται συνταγματικά (άρθρο 5Α §2 Συντάγματος: «Το δικαίωμα πληροφόρησης μπορεί να περιοριστεί με νόμο για λόγους εθνικής ασφάλειας»). Ο Ν. 4305/2014 για την ανοικτή διάθεση δημοσίων εγγράφων εξαιρεί ρητά τις πληροφορίες που αφορούν την εθνική ασφάλεια. Αντίστοιχα, η Οδηγία 2019/1024 (Open Data Directive) προβλέπει ότι η υποχρέωση ανοίγματος δεν ισχύει όταν η δημοσιοποίηση αντιβαίνει στην άμυνα ή στην ασφάλεια των κρατών-μελών. Στην πράξη, κάθε χώρα έχει θεσπίσει κατηγορίες δεδομένων που εξαιρούνται για λόγους εθνικής ασφάλειας.

2. Παραδείγματα δεδομένων που εμπίπτουν σε περιορισμούς

• Γεωχωρικά δεδομένα υψηλής ανάλυσης που αποκαλύπτουν στρατιωτικές εγκαταστάσεις, βάσεις ή κρίσιμες υποδομές ενέργειας.

• Δεδομένα τηλεπικοινωνιών και κυβερνοασφάλειας που μπορεί να αποκαλύψουν τρωτά σημεία δικτύων.

• Πληροφορίες για τη διαχείριση κρίσεων (π.χ. σχέδια εκκένωσης).

• Στατιστικά αστυνόμευσης και εγκληματικότητας σε πολύ υψηλή ανάλυση, τα οποία ενδέχεται να αποκαλύψουν επιχειρησιακές τακτικές ή κενά στην αστυνόμευση.

2. Στάθμιση διαφάνειας και ασφάλειας

Η βασική πρόκληση είναι η ισορροπία. Από τη μία, η κοινωνία δικαιούται διαφάνεια και πρόσβαση σε δεδομένα που επηρεάζουν την καθημερινότητα (π.χ. ατμοσφαιρική ρύπανση, κυκλοφορία στους δρόμους). Από την άλλη, η δημοσίευση υπερβολικά λεπτομερών δεδομένων μπορεί να δημιουργήσει κίνδυνο εθνικής ασφάλειας. Ένα παράδειγμα είναι τα δεδομένα μετακινήσεων στρατιωτικών οχημάτων: η συνολική εικόνα μπορεί να είναι χρήσιμη για επιστημονική έρευνα, αλλά η δημοσίευση σε πραγματικό χρόνο εκθέτει τη χώρα σε απειλές.

3. Μηχανισμοί μετριασμού

Για να διατηρηθεί η ισορροπία, οι φορείς μπορούν να εφαρμόζουν τεχνικά και οργανωτικά μέτρα:

• Ανωνυμοποίηση/συγκεντρωτικοποίηση: τα δεδομένα να παρέχονται σε επίπεδο μηνιαίων/περιφερειακών δεικτών αντί για αναλυτικά στοιχεία πραγματικού χρόνου.

• Καθυστερημένη διάθεση: δημοσίευση δεδομένων με χρονική υστέρηση ώστε να μην αποκαλύπτονται ευαίσθητες επιχειρησιακές λεπτομέρειες.

• Διαβαθμισμένη πρόσβαση: διάθεση μόνο σε πιστοποιημένους χρήστες (π.χ. ερευνητές πανεπιστημίων) με ειδικές άδειες χρήσης.

• Αξιολόγηση από ειδική επιτροπή: κάθε dataset που ενδέχεται να αγγίζει θέματα ασφάλειας πρέπει να περνάει από ανεξάρτητο νομικό και τεχνικό έλεγχο.

4. Νομικές και πρακτικές συνέπειες παραβίασης

Η αδικαιολόγητη διάθεση δεδομένων που θέτουν σε κίνδυνο την εθνική ασφάλεια μπορεί να οδηγήσει σε:

• Ποινικές κυρώσεις για τα υπεύθυνα στελέχη, βάσει διατάξεων περί κατασκοπείας ή παραβίασης απορρήτου.

• Διοικητικές ευθύνες για τον φορέα, συμπεριλαμβανομένης της απόσυρσης κονδυλίων ή της απομάκρυνσης στελεχών.

• Διεθνείς επιπτώσεις, αν τρίτα κράτη αξιοποιήσουν τα δεδομένα εις βάρος της χώρας.

Συμπέρασμα

Σε πολλές περιπτώσεις τα datasets εθνικής ασφάλειας δεν πρέπει να δημοσιεύονται καθόλου ως open data. Εκεί όπου η διάθεση είναι εφικτή, πρέπει να γίνεται μόνο σε πολύ συγκεντρωτική μορφή, με χρονική καθυστέρηση ή με περιορισμούς πρόσβασης. Η τελική απόφαση λαμβάνεται πάντα από επιτροπή διακυβέρνησης/διοίκηση με τη συμμετοχή νομικών και ειδικών ασφάλειας. Η εθνική ασφάλεια αποτελεί έναν από τους πιο ισχυρούς περιορισμούς στην πολιτική ανοικτών δεδομένων. Η πρόκληση για τους φορείς είναι να εξασφαλίσουν ότι η ανάγκη για διαφάνεια και καινοτομία δεν υπονομεύει την προστασία της χώρας. Αυτό επιτυγχάνεται με προληπτικούς ελέγχους, τεχνικά μέτρα μετριασμού και θεσμοθετημένες διαδικασίες στάθμισης κινδύνου. Η διαχείριση αυτού του ζητήματος δεν είναι «αντι-ανοικτότητα», αλλά όρος βιωσιμότητας για κάθε σοβαρή πολιτική ανοικτών δεδομένων.