Πνευματική Ιδιοκτησία και Δικαιώματα Τρίτων στα Ανοικτά Δεδομένα

Η διάθεση ανοικτών δεδομένων δεν αφορά μόνο ζητήματα προστασίας προσωπικών δεδομένων. Εξίσου κρίσιμος άξονας είναι η συμμόρφωση με το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας και των δικαιωμάτων τρίτων. Η παραγνώριση αυτού του πλαισίου οδηγεί συχνά σε σοβαρές παραβιάσεις, διότι πολλά σύνολα δεδομένων εμπεριέχουν περιεχόμενο που δεν ανήκει αποκλειστικά στον δημόσιο φορέα.

1. Το νομικό πλαίσιο στην Ελλάδα και την ΕΕ

Στην Ελλάδα, το βασικό νομοθέτημα είναι ο Ν. 2121/1993 «Περί πνευματικής ιδιοκτησίας», ο οποίος ενσωματώνει και τις ευρωπαϊκές οδηγίες (π.χ. Οδηγία 2001/29/ΕΚ για την κοινωνία της πληροφορίας). Η πνευματική ιδιοκτησία προστατεύει κάθε πρωτότυπο έργο λόγου, τέχνης ή επιστήμης, περιλαμβανομένων βάσεων δεδομένων, χαρτών, φωτογραφιών και λογισμικών. Ειδικά οι βάσεις δεδομένων προστατεύονται διττά: τόσο από δικαίωμα δημιουργού (αν έχουν πρωτότυπη δομή), όσο και από το sui generis δικαίωμα του κατασκευαστή (Οδηγία 96/9/ΕΚ). Έτσι, ακόμη και εάν τα δεδομένα ως μεμονωμένα στοιχεία δεν προστατεύονται, η συγκρότησή τους σε βάση μπορεί να εμπίπτει στη νομοθεσία.

2. Δεδομένα που μπορεί να εμπεριέχουν δικαιώματα τρίτων Πολλά datasets που κατέχουν οι δημόσιοι φορείς δεν είναι πλήρως «δικά τους». Ενδεικτικά παραδείγματα:

• Γεωχωρικά δεδομένα: χάρτες που προέρχονται από ιδιωτικούς παρόχους, ή δορυφορικές εικόνες που ανήκουν σε εμπορικές εταιρείες.

• Πολιτιστικό περιεχόμενο: φωτογραφίες έργων τέχνης, μουσειακές συλλογές, ηχογραφήσεις, που προστατεύονται από δικαιώματα δημιουργού ή συγγενικά δικαιώματα.

• Στατιστικά ή επιχειρηματικά δεδομένα: στοιχεία που έχουν παραχθεί μέσω συνεργασιών με ιδιωτικούς φορείς και περιέχουν συμβατικούς περιορισμούς διάθεσης.

• Λογισμικά και κώδικες: προγράμματα ή αλγόριθμοι που συνοδεύουν τη συλλογή και ανάλυση δεδομένων, τα οποία υπάγονται στην πνευματική ιδιοκτησία.

3. Κίνδυνοι από παράνομη διάθεση Εάν ένας δημόσιος φορέας διαθέσει ανοικτά δεδομένα που εμπεριέχουν περιεχόμενο τρίτων χωρίς άδεια, εκτίθεται σε:

• Αστικές αξιώσεις αποζημίωσης από τους δικαιούχους.

• Διοικητικές και ποινικές κυρώσεις (π.χ. πρόστιμα, κατασχέσεις, ευθύνη στελεχών).

• Απώλεια αξιοπιστίας και εμπιστοσύνης πολιτών και συνεργατών. Το πρόβλημα εντείνεται όταν τα δεδομένα αναπαράγονται διεθνώς: η παράνομη χρήση πολλαπλασιάζεται και η ευθύνη του αρχικού φορέα παραμένει.

4. Στρατηγικές πρόληψης

Για την αποφυγή παραβιάσεων, οι φορείς οφείλουν να εφαρμόζουν συγκεκριμένα μέτρα:

• Έλεγχος προέλευσης: καταγραφή πηγών και συμβατικών όρων για κάθε dataset.

• Καθαρισμός δεδομένων: απομάκρυνση στοιχείων που προστατεύονται από copyright πριν τη δημοσίευση.

• Εξασφάλιση αδειών: υπογραφή συμβάσεων με τρίτους που επιτρέπουν ρητά την ανοικτή διάθεση.

• Χρήση ανοικτών αδειών: τα δεδομένα πρέπει να συνοδεύονται από άδειες όπως Creative Commons (CC-BY, CC0) ή Open Data Commons, ώστε να είναι σαφείς οι όροι χρήσης.

• Διαβάθμιση διάθεσης: σε περιπτώσεις όπου η άδεια δεν είναι εφικτή, τα δεδομένα μπορούν να παρέχονται υπό περιορισμένη πρόσβαση (π.χ. μέσω συμβάσεων με ερευνητές).

5. Σχέση με την Οδηγία 2019/1024 (Open Data Directive) Η Οδηγία για τα ανοικτά δεδομένα προβλέπει την υποχρέωση διάθεσης δημόσιων πληροφοριών, αλλά ταυτόχρονα ξεκαθαρίζει ότι αυτή η υποχρέωση ισχύει μόνο εφόσον δεν παραβιάζονται δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας τρίτων. Δηλαδή, οι δημόσιοι φορείς δεν είναι υποχρεωμένοι να ανοίξουν δεδομένα για τα οποία δεν έχουν πλήρη δικαιώματα. Η προστασία των δικαιωμάτων δημιουργού υπερισχύει της αρχής της ανοικτότητας.

Συμπέρασμα

Η διάθεση ανοικτών δεδομένων πρέπει να γίνεται με πλήρη σεβασμό στο δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας και στα δικαιώματα τρίτων. Ο δημόσιος φορέας έχει καθήκον να ελέγχει την προέλευση των δεδομένων, να εξασφαλίζει τις απαραίτητες άδειες και να αποφεύγει την παράνομη διάθεση. Η συμμόρφωση με το πλαίσιο αυτό δεν περιορίζει την ανοικτότητα∙ αντίθετα, την καθιστά ασφαλή, νόμιμη και βιώσιμη.