Πλαίσιο και Αρχές Συμμόρφωσης

Η συμμόρφωση με το νομικό πλαίσιο για τα ανοικτά δεδομένα δεν είναι απλώς μια σειρά τυπικών βημάτων. Αποτελεί ένα σύνολο αρχών που διαμορφώνουν τη φιλοσοφία με την οποία οι δημόσιοι φορείς προσεγγίζουν τη διάθεση της πληροφορίας. Οι αρχές αυτές λειτουργούν ως «οδικός χάρτης» που δείχνει πότε τα δεδομένα πρέπει να ανοίγουν, πώς πρέπει να προστατεύονται τα δικαιώματα των πολιτών και με ποιον τρόπο διασφαλίζεται η αξιοπιστία και η χρησιμότητα των δημοσιευμένων συνόλων.

Η πρώτη και θεμελιώδης αρχή είναι η αρχή των Ανοικτών Δεδομένων από προεπιλογή (Open by default). Σύμφωνα με την ευρωπαϊκή Οδηγία για τα Ανοικτά Δεδομένα, τα δεδομένα που παράγονται από τον δημόσιο τομέα πρέπει να θεωρούνται διαθέσιμα προς δημοσίευση, εκτός αν υπάρχει ρητός λόγος εξαίρεσης. Αυτό σημαίνει ότι η λογική «κρατώ όλα τα δεδομένα κλειστά εκτός αν αποφασίσω διαφορετικά» αντικαθίσταται από την ακριβώς αντίθετη: «δημοσιεύω όλα τα δεδομένα, εκτός αν υπάρχει νομική ή ουσιαστική αιτία που το απαγορεύει». Ως αιτίες εξαίρεσης θεωρούνται η προστασία προσωπικών δεδομένων, η εθνική ασφάλεια, η εμπιστευτικότητα και τα πνευματικά δικαιώματα τρίτων. Η αρχή αυτή ενισχύει τη διαφάνεια και καθιστά τον δημόσιο τομέα υπόλογο: πρέπει να αιτιολογεί τις εξαιρέσεις, αντί να αιτιολογεί την ίδια τη δημοσίευση.

Η δεύτερη βασική αρχή αφορά την προστασία της ιδιωτικότητας υπό το πρίσμα του GDPR. Ο Γενικός Κανονισμός για την Προστασία Δεδομένων απαγορεύει τη διάθεση προσωπικών πληροφοριών χωρίς να υπάρχει νόμιμη βάση και χωρίς την εφαρμογή κατάλληλων εγγυήσεων. Στην πράξη, αυτό σημαίνει ότι πριν δημοσιευτεί ένα dataset πρέπει να εξεταστεί αν περιέχει στοιχεία που μπορούν να ταυτοποιήσουν άτομα, άμεσα ή έμμεσα. Η πιο αποτελεσματική πρακτική είναι η ανωνυμοποίηση, δηλαδή η μετατροπή των δεδομένων με τρόπο που καθιστά αδύνατη την επαναταυτοποίηση. Η απλή ψευδωνυμοποίηση, όπως η αντικατάσταση του ονόματος με έναν κωδικό, δεν επαρκεί, αφού υπάρχει πάντα η πιθανότητα ταυτοποίησης με τη χρήση άλλων πληροφοριών. Γι’ αυτό, η ανωνυμοποίηση αποτελεί την ενδεδειγμένη μέθοδο, εξασφαλίζοντας ότι τα δεδομένα παραμένουν χρήσιμα αλλά δεν θίγουν την ιδιωτικότητα των πολιτών.

Μια ακόμη κρίσιμη αρχή είναι αυτή της μη αποκλειστικότητας και της ίσης μεταχείρισης. Τα ανοικτά δεδομένα, από τη φύση τους, πρέπει να είναι διαθέσιμα σε όλους υπό τους ίδιους όρους. Απαγορεύεται οι φορείς να συνάπτουν αποκλειστικές συμφωνίες με συγκεκριμένους ιδιώτες ή εταιρείες, παρέχοντας πρόσβαση μόνο σε ορισμένους. Η μη διάκριση διασφαλίζει ότι όλοι οι πολίτες, ερευνητές και επιχειρήσεις έχουν ίσες ευκαιρίες να αξιοποιήσουν την πληροφορία για να αναπτύξουν υπηρεσίες, έρευνα ή καινοτομία. Έτσι, αποτρέπεται η δημιουργία μονοπωλίων πληροφορίας και καλλιεργείται ένα δίκαιο πεδίο ανταγωνισμού.

Εξίσου σημαντική είναι η αρχή της διαφάνειας και της τεκμηρίωσης. Η δημοσίευση δεδομένων δεν έχει αξία αν δεν συνοδεύεται από μεταδεδομένα που εξηγούν το περιεχόμενο, την προέλευση, τη συχνότητα ενημέρωσης και την άδεια χρήσης. Οι χρήστες πρέπει να γνωρίζουν όχι μόνο τι περιέχει το dataset, αλλά και υπό ποιους όρους μπορούν να το αξιοποιήσουν. Παράλληλα, οι ίδιοι οι φορείς πρέπει να διατηρούν αρχείο αποφάσεων σχετικά με τη διάθεση ή τη μη διάθεση ενός συνόλου, καταγράφοντας τις αιτίες, τις μεθόδους ανωνυμοποίησης και τις νομικές γνωμοδοτήσεις. Αυτή η «ίχνη συμμόρφωσης» (audit trail) δεν αποτελεί απλώς μια τυπική υποχρέωση· λειτουργεί ως μηχανισμός λογοδοσίας που ενισχύει την εμπιστοσύνη του κοινού.

Τέλος, ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην κατά προτεραιότητα διάθεση των συνόλων υψηλής αξίας (High-Value Datasets), όπως αυτά ορίζονται σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πρόκειται για δεδομένα που έχουν τεράστια σημασία για την οικονομία και την κοινωνία, όπως γεωχωρικές πληροφορίες, δεδομένα μεταφορών, περιβαλλοντικά στατιστικά ή δεδομένα για τις επιχειρήσεις. Για τα σύνολα αυτά, η ευρωπαϊκή νομοθεσία απαιτεί τη δωρεάν διάθεση, σε ανοιχτή μορφή, με συνεχή ενημέρωση και μέσω διεπαφών προγραμματισμού (API). Η συμμόρφωση σε αυτόν τον τομέα είναι κρίσιμη, καθώς τα συγκεκριμένα δεδομένα θεωρούνται η βάση για τη δημιουργία νέων εφαρμογών, την υποστήριξη επιχειρηματικών δραστηριοτήτων και την ενίσχυση της επιστημονικής έρευνας.

Συνολικά, το πλαίσιο συμμόρφωσης για τα ανοικτά δεδομένα στηρίζεται σε πέντε θεμελιώδεις αρχές: δημοσίευση από προεπιλογή, σεβασμό της ιδιωτικότητας, ίση πρόσβαση χωρίς αποκλεισμούς, πλήρη διαφάνεια και τεκμηρίωση, καθώς και ιδιαίτερη μέριμνα για τη διάθεση των συνόλων υψηλής αξίας. Η πιστή εφαρμογή αυτών των αρχών δεν είναι μόνο νομική υποχρέωση· είναι και ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για να διασφαλιστεί ότι τα ανοικτά δεδομένα θα υπηρετήσουν την κοινωνία με διαφάνεια, αξιοπιστία και πραγματική χρησιμότητα.